حریم خصوصی در قراردادهای هوشمند؛ پایان واسطه‌گری یا آغاز نظارت هوشمند؟

سخن آغازین

قراردادهای هوشمند، یکی از بزرگ‌ترین نوآوری‌های بلاکچین، با وعده‌ای بزرگ به دنیای دیجیتال وارد شده‌اند؛ آزادی از سلطه واسطه‌ها. این قراردادها با امکان خوداجرایی (یعنی به‌صورت خودکار قرارداد (شروط نوشته شده) اجرایی می‌شوند) که ابتدا روی بلاکچین اتریوم به‌صورت گسترده پیاده‌سازی و شناخته شدند. به‌واسطه حذف نیاز به اعتماد انسانی و جایگزینی آن با الگوریتم‌های رمزنگاری، زمینه‌ای را فراهم کرده‌اند که تعاملات و تراکنش‌ها به‌صورت کاملاً خودکار و بدون دخالت اشخاص ثالث انجام شوند. با این حال، این آزادی آیا بدون خطر است؟ آیا این قراردادها که وعده حذف واسطه‌ها را می‌دهند، در عمل به ابزاری برای نظارت و کنترل تبدیل نمی‌شوند؟ برای پاسخ به این سوال‌ها تلاش کردم تا در این نوشته به بررسی عمیق این مسئله بپردازم.

قراردادهای هوشمند؛ کدی که قولش را اجرا می‌کند

با اینکه قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) به‌عنوان یک مفهوم، ابتدا روی بلاکچین اتریوم به‌صورت گسترده پیاده‌سازی و شناخته شدند. اما ایده قراردادهای هوشمند قبل از بلاکچین هم وجود داشت (نخستین بار توسط نیک سابو در دهه ۱۹۹۰ مطرح شد)، اما اتریوم اولین بلاکچینی بود که به‌طور عملی و گسترده از این فناوری استفاده کرد.

مفهوم و کارایی قراردادهای هوشمند

قراردادهای هوشمند برنامه‌های خوداجرایی هستند که شرایط توافق‌ها را به‌طور خودکار و بدون دخالت انسان اجرا می‌کنند.

این کدها به‌ویژه در بلاکچین‌هایی مانند اتریوم به کار گرفته می‌شوند و به‌طور گسترده‌ای از زبان برنامه‌نویسی Solidity برای نوشتن آنها استفاده می‌شود. کدهای این قراردادها نه‌تنها معاملات و شرایط مختلف را تعیین می‌کنند، بلکه با بهره‌گیری از ماشین مجازی اتریوم (EVM)، به‌طور کامل به بایت‌کد تبدیل می‌شوند و در شبکه‌های بلاکچین اجرا می‌شوند. این فرآیند خودکارسازی نه‌تنها سرعت و شفافیت را افزایش می‌دهد، بلکه نیاز به واسطه‌هایی مانند بانک‌ها یا محاکم قضایی را حذف می‌کند. اما در کنار این مزایا، باید به خطرات امنیتی و فنی قراردادهای هوشمند توجه کرد. مثلاً اگر کدی باگ داشته باشد، این باگ ممکن است در شبکه بلاکچین باقی بماند و آثار جبران‌ناپذیری به‌دنبال داشته باشد.

حذف واسطه‌ها: وقتی بلاکچین قاضی می‌شود

با استفاده از قراردادهای هوشمند، بلاکچین قادر است بسیاری از فرایندهای مالی و حقوقی را به‌طور خودکار انجام دهد و واسطه‌ها را حذف کند. در سیستم‌های سنتی، بانک‌ها یا سازمان‌ها مسئول تأیید و اجرای تراکنش‌ها هستند و برای این خدمات کارمزد دریافت می‌کنند. اما در بلاکچین، پس از مهاجرت به پروتکل اثبات سهام (PoS)، گره‌های اعتبارسنجی مسئول تأیید تراکنش‌ها می‌شوند و این فرآیند با استفاده از الگوریتم‌های رمزنگاری شفافیت و سرعت را تضمین می‌کند. به‌طور مثال، در پلتفرم‌های دیفای، وام‌دهی به‌صورت خودکار و بدون نیاز به بانک‌ها صورت می‌گیرد. اما این آزادی ممکن است شکننده باشد. هرگونه دستکاری در کد می‌تواند قرارداد را تبدیل به ابزاری برای ظلم و سواستفاده کند.

حریم خصوصی در قراردادهای هوشمند؛ حقیقت یا توهم؟

بلاکچین؛ شفاف اما نیمه‌ناشناس

بلاکچین‌ها ذاتاً شفاف هستند؛ هر تراکنش ثبت‌شده در بلاکچین عمومی قابل مشاهده است و هر شخصی می‌تواند آدرس‌های کیف پول و تاریخچه تراکنش‌ها را بررسی کند. این ویژگی، در حالی که به افزایش امنیت و جلوگیری از تقلب کمک می‌کند، می‌تواند به تهدیدی برای حریم خصوصی تبدیل شود.

برخلاف باور عمومی، بلاکچین‌های عمومی مانند اتریوم و بیت‌کوین به‌صورت ناشناس کار نمی‌کنند، بلکه تنها نام افراد را حذف می‌کنند. به‌عبارت دیگر، اگر آدرس یک فرد مشخص شود، تمامی تراکنش‌های او قابل ردیابی خواهد بود. در نتیجه، قراردادهای هوشمند که بر روی این بلاکچین‌ها اجرا می‌شوند، ممکن است باعث افشای اطلاعات کاربران شوند.

آیا قراردادهای هوشمند به حفظ حریم خصوصی کمک می‌کنند؟

در برخی موارد، قراردادهای هوشمند می‌توانند به بهبود حریم خصوصی کمک کنند، زیرا به کاربران این امکان را می‌دهند که بدون نیاز به اعتماد به واسطه‌ها، تراکنش‌های خود را انجام دهند. با این حال، مشکل شفافیت بیش از حد بلاکچین باعث می‌شود که اطلاعات مالی کاربران در معرض دید همگان قرار بگیرد.

برخی از پروژه‌هایی که بر حریم خصوصی قراردادهای هوشمند تمرکز دارند عبارت‌اند از:

Monero و Zcash: رمزارزهایی که از فناوری‌هایی مانند «امضای حلقوی» و «تراکنش‌های محرمانه» برای مخفی کردن اطلاعات تراکنش‌ها استفاده می‌کنند.
Secret Network: یک بلاکچین که قراردادهای هوشمند محرمانه را ارائه می‌دهد و داده‌های کاربران را رمزگذاری می‌کند.
Tornado Cash: یک پروتکل برای مخفی‌سازی تراکنش‌های اتریوم که از تکنیک‌های ناشناس‌سازی استفاده می‌کند.
با وجود این فناوری‌ها، بسیاری از قراردادهای هوشمند هنوز از مکانیزم‌های حریم خصوصی مناسبی برخوردار نیستند، و همین موضوع باعث نگرانی‌هایی درباره نظارت دولت‌ها و نهادهای مالی شده است.

قراردادهای هوشمند: ابزار کنترل و نظارت؟

آیا دولت‌ها می‌توانند قراردادهای هوشمند را برای نظارت مالی به کار بگیرند؟

برخی از دولت‌ها به دنبال توسعه ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) هستند که از قراردادهای هوشمند برای اعمال سیاست‌های مالی استفاده می‌کنند. برای مثال:

یوان دیجیتال چین که دارای قابلیت‌های نظارتی گسترده است و می‌تواند تراکنش‌های کاربران را رهگیری کند.
دلار دیجیتال آمریکا که در صورت اجرا، ممکن است توانایی دولت را در کنترل تراکنش‌های مالی افزایش دهد.
با استفاده از قراردادهای هوشمند در این نوع ارزها، دولت‌ها می‌توانند محدودیت‌هایی مانند کنترل زمان استفاده از پول، محدودیت در خریدهای خاص، و حتی مسدود کردن دارایی‌ها را اعمال کنند. این دقیقاً همان چیزی است که لیبرتارین‌ها از آن وحشت دارند: کنترل مالی کامل توسط دولت‌ها.

راه‌حل‌های حفظ حریم خصوصی و مقابله با نظارت در قراردادهای هوشمند

حریم خصوصی در قراردادهای هوشمند یکی از چالش‌های اساسی در دنیای بلاکچین است. برخلاف تصور عمومی، بسیاری از بلاکچین‌های عمومی مثل اتریوم، شفاف هستند و تمامی تراکنش‌ها در دفتر کل ثبت می‌شوند. این مسئله می‌تواند منجر به نظارت مالی گسترده و از بین رفتن ناشناس بودن کاربران شود. اما فناوری‌هایی برای بهبود حریم خصوصی توسعه یافته‌اند.

مدافعان حریم خصوصی در قراردادهای هوشمند

ZK-SNARKs و ZK-Rollups در قراردادهای هوشمند

این فناوری‌ها از اثبات با دانش صفر (Zero-Knowledge Proofs) استفاده می‌کنند که امکان تأیید تراکنش‌ها را بدون افشای اطلاعات حساس فراهم می‌کند. برای مثال، در پروتکل Aztec Network از ZK-SNARKs استفاده شده تا کاربران بتوانند دارایی‌های خود را در بلاکچین به‌صورت خصوصی انتقال دهند.

بلاکچین‌های پرایوسی‌محور

شبکه‌هایی مانند Secret Network و Oasis به کاربران امکان می‌دهند که قراردادهای هوشمند خود را محرمانه اجرا کنند. برخلاف اتریوم که داده‌های قراردادهای هوشمند روی شبکه قابل مشاهده است، این بلاکچین‌ها از تکنیک‌هایی مثل رمزنگاری همگن (Homomorphic Encryption) و اجرای امن (TEE - Trusted Execution Environment) برای پردازش داده‌ها در حالت رمزگذاری‌شده استفاده می‌کنند.

پروتکل‌های ترکیب‌کننده تراکنش (Mixers)

سرویس‌هایی مانند Tornado Cash با استفاده از ZK-SNARKs، تراکنش‌های کاربران را به‌گونه‌ای ترکیب می‌کنند که رهگیری منبع اصلی وجوه غیرممکن می‌شود. این ابزارها در برابر نظارت مالی مقاومت ایجاد می‌کنند، اما در عین حال با فشارهای قانونی مواجه شده‌اند.

در نهایت، برای حفظ حریم خصوصی در قراردادهای هوشمند، نه‌تنها باید از این فناوری‌ها استفاده کرد، بلکه کاربران نیز باید آگاه باشند و از پروژه‌هایی که مستقیماً با دولت‌ها همکاری می‌کنند یا قابلیت سانسور را دارند، فاصله بگیرند. آزادی مالی و حریم خصوصی، دو روی یک سکه‌اند و بدون یکی، دیگری معنا ندارد.

پایان مسیر

کنترل یا آزادی؟ آینده حریم خصوصی در قراردادهای هوشمند

قراردادهای هوشمند نوید آینده‌ای غیرمتمرکز را می‌دهند، اما بدون راهکارهای قوی برای حفظ حریم خصوصی، این آینده ممکن است بیشتر به یک کابوس نظارتی تبدیل شود تا یک انقلاب مالی. همان‌طور که فناوری‌های بلاکچین پیشرفت می‌کنند، دولت‌ها و نهادهای مالی نیز در تلاش‌اند که کنترل بیشتری بر تراکنش‌های دیجیتال اعمال کنند. در این میان، ابزارهایی مانند ZK-SNARKs، بلاکچین‌های پرایوسی‌محور و پروتکل‌های ترکیب‌کننده تراکنش، خط دفاعی کاربران در برابر نظارت مالی هستند.

در نهایت پاسخ به سؤال زیر، آینده قراردادهای هوشمند و آزادی مالی را رقم خواهد زد.